Patriotten

Filmpje over de patriotten (vanaf 5:27).

De patriotten waren een politieke stroming in het Nederland van de 18e eeuw.

De Republiek

Nederland is ooit een republiek geweest, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Dat was van 1588 tot 1795. In dat laatste jaar werd Nederland bezet door Frankrijk. Pas in 1806 werd het een koninkrijk, met een koning of een koningin aan het hoofd dus. Tijdens de Republiek stond er geen koning aan het hoofd, ook geen president, maar een zogenaamde stadhouder. Dat heeft niets met een stad te maken, maar is een oud woord voor plaatsvervanger, oorspronkelijk van een vorst. Toen Nederland onafhankelijk werd, werd het een zelfstandige functie en is die naam aangehouden. De stadhouder was een prins van Oranje.

Patriotten en oranjeklanten

Als iemand ergens de macht heeft, heb je voor- en tegenstanders. Ook in de politiek of in het landsbestuur. De voorstanders van de stadhouder waren de prinsgezinden of orangisten. De tegenstanders heetten de regenten. Deze laatsten hebben ook een tijd de macht gehad in de Republiek tijdens twee zogenoemde stadhouderloze tijdperken. Dan had je nog een groep die democraten (de gegoede burgerij in de steden) heette. Eerst hoorden die tot de prinsgezinden, maar later (rond 1770) keerden ze zich van de prins af. Dat gebeurde onder invloed van nieuwe denkbeelden op politiek, religieus en filosofisch gebied, de Verlichting genoemd. Een deel van de regenten sloot zich daarbij aan. Samen vormden ze de patriotten, dat "Vaderlandslievenden" betekent. Ze wilden economische macht omzetten in meer politieke invloed. Scheldnaam voor de patriotten was de "Kezen". Tegenover de patriotten vormde zich uit de prinsgezinden de Oranjepartij of de oranjeklanten.

Willem V slaat op de vlucht

De 4e oorlog met Engeland (1780-84) verliep voor de Republiek zeer ongunstig. De patriotten gaven de schuld aan de stadhouder Willem V, omdat hij samenwerkte met de koning van Engeland. Ook wilde Willem V een sterk landleger, terwijl tegen Engeland juist een sterke vloot nodig was. Inmiddels hadden de patriotten in de provincie Holland (Noord- en Zuid-Holland werden pas in 1840 gevormd) de overhand gekregen. Om dat te onderstrepen hadden ze vrijkorpsen gevormd. Dat waren kleine legertjes, die niet veel voorstelden, maar waarmee ze toch indruk maakten. In Den Haag kwam het tot opstootjes. Dat greep het provinciebestuur (de Staten) aan om de prins het bevel over het Haagse garnizoen (de plaatselijke afdeling van het officiële leger) te ontnemen.

In plaats van krachtig op te treden, nam de prins de vlucht naar Gelderland. De patriotten deden nu helemaal of ze de baas waren. Trots paradeerden ze met hun veel te grote geweren, waarvan ze niet eens wisten hoe ze die moesten gebruiken, over straat. De vrouw van Willem V, Wilhelmina van Pruisen, toonde echter meer karakter dan haar bangelijke man. Ze reisde naar Den Haag om de oranjeklanten op te roepen tot een krachtige tegenactie. Dit mislukte, toen ze door een vrijkorps van de patriotten bij Goejanverwellesluis (bij Gouda) werd tegengehouden.

De Pruisen herstellen de orde

Dit had grote gevolgen. De broer van de prinses, koning Frederik Willem II van Pruisen (een grote Duitse deelstaat), eiste excuses en toen die niet kwamen, trok hij in 1787 met een Pruisisch leger Nederland binnen. De patriotten, die gehoopt hadden op steun van Frankrijk, konden hier niet veel tegen uitrichten. Binnen een paar dagen was het gezag van de stadhouder hersteld. Voor zover ze op bestuurlijke posten zaten, werden patriotten vervangen door oranjeklanten. Vele patriotten weken uit naar Frankrijk. Daar stond een revolutie (zie Franse Revolutie) op uitbreken die meer aansloot op hun politieke denkbeelden.

In 1795 volgde met de komst van de Fransen de val van de Republiek. De patriotten namen de macht over en stichtten de Bataafse Republiek. Willem V vluchtte naar Engeland en heeft zijn vaderland nooit meer teruggezien.