Republiek
Portaal:Beschikbaar Een republiek is een land waarin het staatshoofd op een bepaalde manier gekozen. Vaak heet het staatshoofd een president en wordt hij of zij verkozen om het land een paar jaar te regeren, en dan zijn er weer nieuwe verkiezingen. De president hoeft niet in één bepaalde familie te zijn geboren om staatshoofd te worden; in principe kan iedereen president worden.
Het idee achter een republiek is ook dat iedereen die er woont een gelijkwaardig burger is met evenveel rechten, dat het niet uitmaakt in welke familie je geboren bent en dat de regering voor het volk, door het volk en van het volk is.
Het tegenovergestelde van een republiek is een monarchie, waarin één iemand de macht krijgt omdat hij of zij tot een dynastie behoort (of door een kleine groep machtige mensen wordt gekozen).
Woordherkomst
Het woord 'republiek' komt van de Latijnse woorden res (zaak of zaken, belang) en publica (publiek, algemeen). 'Republiek' betekent dus letterlijk 'publieke zaak' of 'algemeen belang'.
Soorten
Er zijn verschillende soorten republieken:
- Presidentiële republiek: de president wordt rechtstreeks verkozen door het volk en heeft veel macht. Hij of zij is tegelijk staatshoofd en regeringsleider.
- Een bekend voorbeeld zijn de Verenigde Staten, daarom heet dit wel het 'Amerikaans model'.
- Semipresidentiële republiek: de president wordt rechtstreeks verkozen door het volk en heeft veel macht. Hij of zij is alleen staatshoofd; iemand anders is regeringsleider.
- Een bekend voorbeeld is Frankrijk, daarom heet dit wel het 'Frans model'.
- Parlementaire republiek: de president wordt gekozen door het parlement en heeft beperkte macht. Vaak heeft hij of zij vooral ceremoniële taken zoals staatsbezoeken brengen.
- Een bekend voorbeeld is Duitsland, daarom heet dit wel het 'Duits model'.
- Eenpartijstaat: één partij heeft het recht om te regeren en te bepalen welk partijlid de president mag zijn.
- Een bekend voorbeeld is de Volksrepubliek China.
Ook heb je een federale republieken of bondsrepublieken (zoals Zwitserland), waarin er deelstaten zijn met zelfbestuur.
Daarnaast worden sommige landen om andere redenen een republiek genoemd. Een burgerrepubliek is een land waar de inwoners allemaal gelijk zijn en invloed hebben op het bestuur. Een socialistisch of communistisch land heet vaak een volksrepubliek, ook wel een radenrepubliek of sovjetrepubliek. Een bananenrepubliek noem je een land (oorspronkelijk in Centraal-Amerika, waar ze bananen telen) dat corrupt en politiek instabiel is. Een republiek zonder republikeinen is een land waar de meeste mensen eigenlijk liever een monarchie zouden willen hebben, of waar de meeste mensen geen behoefte hebben aan democratie (het bekendste voorbeeld hiervan is de Weimarrepubliek).
Ontwikkeling in Europa
Tot de Franse Revolutie waren de meeste landen in Europa monarchieën. Republieken kwamen maar weinig voor. Enkele bekende klassieke republieken zijn Athene (6e eeuw v.Chr.–322 v.Chr.) en sommige andere Oud-Griekse stadstaten, en de Romeinse Republiek (± 500 v.Chr.–27 v.Chr.). Latere middeleeuwse handelsrepublieken waren onder meer Venetië (726–1797), Genua (1005–1797), Florence (1115–1531), Siena (1125–1555), Novgorod (1136–1476) en het Oude Zwitserse Eedgenootschap (1291–1798). De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588–1795) en het Engelse Gemenebest (1649–1660) ontstonden tijdens godsdienstoorlogen tussen katholieke en anglicaanse monarchisten aan de ene kant en calvinistische en puriteinse republikeinen aan de andere.
Tijdens de Franse Revolutie probeerde men Verlichtingsidealen in de praktijk te brengen. Frankrijk werd eerst een constitutionele monarchie 1791, waarbij de koning nog staatshoofd bleef, maar met minder macht. De Revolutie radicaliseerde en op 22 september 1792 stichtte men de Eerste Franse Republiek. Ondertussen waren in het latere België al een Luikse Republiek en een Republiek der Verenigde Nederlandse Staten opgericht, maar deze werden door Oostenrijk verslagen. De omliggende Europese vorstenhuizen vreesden voor hun kroon en trachtten de Franse monarchie te herstellen, terwijl het nieuwe bewind de Franse Revolutie probeerde te verspreiden. Generaal Napoleon werd hierbij steeds belangrijker en hij greep in 1799 de macht, waarna hij Eerste Consul werd. Alle buurlanden die de Fransen veroverden, werden ingelijfd bij de Franse Republiek of omgevormd tot zusterrepublieken. Dit waren de Helvetische Republiek, Bataafse Republiek/Bataafs Gemenebest, Ligurische Republiek, Cisalpijnse/Italiaanse Republiek, Republiek Alba, Cispadaanse Republiek, Transpadaanse Republiek en Romeinse Republiek. Maar in 1804 kroonde Napoleon zichzelf tot keizer en liet de republikeinse staatsvorm varen. Hij stichtte het Eerste Franse Keizerrijk en vormde alle Franse vazalstaten (op Zwitserland na) om tot koninkrijken en hij stelde familieleden aan als koning om die landen te regeren. Zo werd zijn broer Lodewijk Napoleon Koning van Holland in 1806.
In 1815 werd Napoleon voorgoed verslagen. De kaart van Europa werd opnieuw getekend op het Congres van Wenen. Behalve Zwitserland en enkele andere kleine republiekjes, waren alle Europese landen monarchieën. Frankrijk werd in 1848 een republiek en in 1870 voorgoed. In 1908 werden de impopulaire koning en kroonprins van Portugal vermoord en in 1910 werd de Portugese Republiek uitgeroepen. Tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog werden tal van koningshuizen in Midden- en Oost-Europa omver geworpen en vervangen door republikeinse staten, zoals de Duitse Weimarrepubliek en de Russische Sovjet-Unie. In 1931 vluchtte de koning van Spanje toen de republikeinen de verkiezingen wonnen, maar de fascisten van Franco kwamen in opstand en versloegen de Spaanse Republiek. In de Tweede Wereldoorlog vielen vooral monarchieën op de Balkan en in heel Oost-Europa werden van de Sovjet-Unie afhankelijke volksrepublieken gesticht. De IJslanders (1944) en Italianen (1946) besloten bij een stemming om het koningshuis af te schaffen, in Ierland (1948) besloot het parlement dat. In Spanje herstelde Franco de monarchie in 1947. Griekenland riep in 1974 de republiek uit. Anno 2016 zijn er 35 erkende republieken in Europa, en er zijn nog 12 monarchieën over.
Monarchieën
Republieken
Monarchieën (55) en republieken (9) in 1815.
Monarchieën (22) en republieken (4) in 1914.
Monarchieën (20) en republieken (15) in 1930.
Monarchieën (13) en republieken (21) in 1950.
Monarchieën (12) en republieken (35) in 2015.
