Baksteen

Bakstenen worden gebruikt voor het metselen van huizen, tuinhuisjes, garages, etc. De typische rood/bruine bakstenen worden al lang gebruikt in de Lage Landen. Daarom kunnen ze goed gebruikt worden om een nieuw gebouw oud te laten lijken.

Geschiedenis

Bakstenen bestaan al heel lang. Al meer dan 6000 jaar. De baksteen wordt nu gemaakt door machines, maar vroeger deden ze dat allemaal met de hand.

De term baksteen verwijst eigenlijk naar een blok dat is samengesteld uit gedroogde klei. Voor de uitvinding van de oven (kiln) werden er 'modderstenen' of leemstenen gemaakt, gemengd met stro en deze werden aan de lucht in de zon gedroogd.

Keramische of gebakken baksteen werd al in 3000 voor Christus gebruikt in steden in de vroege Indusvallei, zoals de stad Kalibangan (India).

China

De vroegste gebakken bakstenen verschenen in het neolithische China rond 4400 voor Christus in Chengtoushan, een ommuurde nederzetting van de Daxi-cultuur. Deze bakstenen waren gemaakt van rode klei, aan alle kanten gebakken tot boven de 600 °C en gebruikt als vloerbedekking voor in de huizen. In de Qujialing-periode (3300 v.Chr.) werden gebakken stenen (klinkers) gebruikt om bestratingen te maken en als fundering voor gebouwen in Chengtoushan. Vergelijkbare vondsten waren gebakken tegels of plavuizen.

Een goede bakstenen constructie (bouwwerk), voor het oprichten van muren en gewelven (gebogen plafonds), komt uiteindelijk naar voren in de 3e eeuw voor Christus, toen gebakken bakstenen met een regelmatige vorm werden gebruikt voor het overwelven van ondergrondse graven. Het oudste nog bestaande bakstenen gebouw boven de grond en die doet herinneren aan de vroege Chinese bouwwerken is mogelijk de Songyue-pagode, gebouwd in 523 na Christus.

Grieken en Romeinen

Gemetselde bakstenen boog

Vroege beschavingen rond de Middellandse Zee namen het gebruik van gebakken stenen over, waaronder de oude Grieken en Romeinen. De Romeinen hadden zelfs verrijdbare ovens en de legioenen bouwden bakstenen constructies door het hele rijk. Elke steen kreeg een stempel van het legioen.

Met name de vinding van de rondboog maakte het mogelijk om openingen als poorten en ramen in de gemetselde muren te maken. Dit zie je nog steeds in de romaanse architectuur van kastelen en vroege kerken.

Middeleeuwen

Gotische kerk van Rouen (Frankrijk)

Tijdens de vroege middeleeuwen werd het gebruik van bakstenen in de bouw populair in Noord-Europa, nadat het daar vanuit Noordwest- Italië was ingevoerd. Er ontstond een onafhankelijke stijl van baksteenarchitectuur, bekend als baksteengotiek (vergelijkbaar met gotische architectuur). Deze bloeide op plaatsen op waar niet of nauwelijks rotsen en natuursteen te vinden was. Het kenmerkende ontwerpelement van de gotische architectuur is de puntige of spitsboogvormige boog. Het gebruik van de spitsboog leidde op zijn beurt tot de ontwikkeling van het spitse ribgewelf en luchtbogen, gecombineerd met uitgebreid maaswerk en glas-in-loodramen.

Industriële revolutie

Rijksmuseum kort na de opening in 1885

Met de uitvinding van de stoommachine en latere stoomtrein, kwamen er fabrieksgebouwen, stationsgebouwen en vele bruggen, gebouwd van baksteen. Dit begon in Engeland, waar vooral gekozen werd voor de felrode baksteen. Dit is ook het moment dat de handgevormde stenen plaats maken voor de machinegevormde stenen (1855).

Ook in Nederland verschijnen rond die tijd gebouwen opgetrokken in baksteen zoals het Centraal Station en het Rijksmuseum in Amsterdam. Ook in New York en Chicago ontstaan de eerste wolkenkrabbers gebouwd van baksteen, maar deze kwamen niet hoger dan 16 verdiepingen (66 m). Door de komst van giet- en smeedijzer en later staal en beton werd er in de 20e eeuw vooral met deze materialen verder de hoogte in gebouwd.

Productie

Een (moderne) baksteen bestaat uit:

Silica (zand) – 50 tot 60 % van het gewicht
Alumina (klei) - 20% tot 30%
Kalk - 2 tot 5 gew.%
IJzeroxide – ≤ 7 gew.%
Magnesia – minder dan 1 %

Deze ingrediënten worden met water gemengd tot een stevige pasta. Vroeger werd deze kleimassa met de hand gevormd tot een blok van bepaalde afmetingen. Later werden houten (nog later metalen) bakken of mallen gebruikt waarin de kleimassa werd gedrukt en uit de vorm geklopt. Om de klei er makkelijker uit te krijgen wordt de mal eerst ingestrooid met een dun laagje zand. Tegenwoordig worden er ook lange 'worsten' uit een pers geperst, die vervolgens machinaal met draden in plakken op de juiste maat worden gesneden.

Dan werden de nog slappe stenen aan de lucht gedroogd. De machinale persstenen worden eerst bij een temperatuur van 50-150 °C voorgebakken. Vervolgens gaan ze de oven in om gebakken te worden bij een temperatuur van boven de 1000 °C. De kleur en hardheid hangt af van het kleimengsel maar ook van de temperatuur (hoe hoger, hoe harder).

Deze steenfabriek bij Gilze krijgt een andere bestemming

In Nederland hebben langs de grote rivieren nog lang steenfabrieken gestaan. Met de komst van de modernere bouwmaterialen verdwenen die langzaam uit het rivierenlandschap.

Links