Toonsoort
In de klassieke muziek, westerse kunst en westerse popmuziek is de toonsoort of sleutel van een muziekcompositie de groep toonhoogtes of toonladders. Dat is de basis voor het hele stuk.
De toonsoort is genoemd naar de tonische noot (de laagste en de hoogste van de toonladder) en de bijbehorende akkoorden. Die akkoorden worden ook wel tonische akkoorden genoemd.
De toonsoort kan in majeur of mineur zijn, hoewel muzikanten vanzelfsprekend van majeur uitgaan als dit niet is aangegeven (op de bladmuziek). Bijvoorbeeld "Dit stuk staat in C" geeft aan dat de toonsoort van het nummer C majeur is. De basis van populaire liedjes is meestal één toonsoort, net als in klassieke muziek.
Langere stukken in het klassieke repertoire kunnen delen van het muziekstuk in tegengestelde toonsoorten hebben. Wat ook nog wel eens voorkomt, is dat een lied met meerdere coupletten en refreinen, bij het laatste couplet de toonsoort een halve toon wordt verhoogd. Van bijvoorbeeld in C majeur gaat het dan naar C ♯ (Cis) majeur. Dit veranderen van toonsoort heet modulatie.
Het is voor een begeleidende gitarist of pianist best lastig om de toonsoort te 'pakken' van de zanger of zangeres als die begint te zingen zonder begeleiding en er niet tevoren op elkaar is afgestemd. Andersom is het makkelijker voor de zanger of zangeres de gitarist of pianist te volgen als deze al is begonnen met spelen. Vandaar ook dat men bij een koor een stemfluitje, stemvork of de piano gebruikt om op de juiste toonhoogte en dus in de juiste toonsoort te beginnen. Doe je dit niet, dan klinkt het vals. Ook de verschillende zangstemmen moeten zo op elkaar afgestemd worden. En instrumenten klinken niet altijd hetzelfde. Daarom moet er voordat je een stuk gaat spelen altijd gestemd worden.
Sommige instrumenten staan al in een bepaalde toonsoort gestemd. Moderne trompetten en klarinetten zijn bijvoorbeeld meestal in de toonsoort B ♭ (Bes) gestemd. De basistoon is dan de B ♭ (Bes).
Bij een toonsoort hoort ook een toonladder. Die van de C majeur is c-d-e-f-g-a-b-c'. Op een piano zijn dit alleen maar witte toetsen achter elkaar (zie afbeelding 1). Maar je kunt niet willekeurig bij een witte toets beginnen. Dat moet echt de 'c' toets zijn (de eerste witte toets voor twee zwarte). Begin je bij een andere toets, dan hoor je dat de toonladder niet klopt. De toonladder van de G majeur is g-a-b-c-d-e-fis-g'. Bijna allemaal witte toetsen op één na, namelijk de fis die zwart is. Een toonladder is dus een geordende reeks noten die typisch in een toonsoort wordt gebruikt. Van laag naar hoog heet dit ook wel een oplopende schaal.
Toetsen en toonsoorten
Van de lage c naar de hoge c' is een hele toonladder ofwel een octaaf en bestaat dus uit alleen maar 8 witte toetsen (zie afbeelding 1 en muzieknoot). De zwarte toetsen doen in dit geval niet mee (bij een toonladder in C), maar je ziet eerst een groepje van twee zwarte toetsen en vervolgens een groepje van drie zwarte toetsen. Dit herhaalt zich telkens weer op het toetsenbord van een piano en andere toetsen-instumenten. Tellend vanaf de lage c (en de hoge c' niet meetellend) zijn er dus telkens 7 witte plus 5 zwarte toetsen, is samen 12 toetsen. Dat is precies het aantal toonsoorten dat er bestaat.
Kwintencirkel
De toonsoorten vind je ook terug op de kwintencirkel. Alleen zal je merken dat de volgorde dan anders is als je met de klok mee de kwintencirkel rond gaat (zie afbeelding 2).
De buitenste toonsoorten (rood) zijn in majeur en de binnenste (groen) in mineur. Bij veel liedjes in majeur zijn de drie toonsoorten (tegelijk de namen van de akkoorden) die telkens naast elkaar staan (bijvoorbeeld C-G-D) die bij de begeleiding van belang zijn. De middelste van de drie geeft dan de toonsoort van dat liedje aan. In de kwintencirkel zie je ook stukjes notenbalk met een tekentje erin (behalve bij de C). Op de bladmuziek kun je dus vooraan elke notenbalk ook hier aan zien in welke toonsoort het liedje staat (zie afbeelding 3).
Omdat sommige instrumenten in een andere toonsoort gestemd staan, moet er iets gebeuren om toch met andere instrumenten samen te kunnen spelen. Als een trompet in B ♭ (Bes) een liedje zonder verhoogde of verlaagde tonen speelt, dan zal bijvoorbeeld de pianist wel twee zwarte toetsen (een bes en een es) in de reeks van 12 moeten gebruiken om het liedje hetzelfde te laten klinken. Dat omzetten heet transponeren.
De majeur toonladders in de 12 toonsoorten
Een halve toon omhoog krijgt het achtervoegsel 'is' en een halve toon omlaag krijgt het achtervoegsel '(e)s'. De zwarte toetsen op de piano (cis/des, dis/es - fis/ges, gis/as, ais/bes), hieronder dikgedrukt:
- C: c-d-e-f-g-a-b-c'
- G: g-a-b-c-d-e-fis-g'
- D: d-e-fis-g-a-b-cis-d'
- A: a-b-cis-d-e-fis-gis-a'
- E: e-fis-ais-b-cis-dis-e'
- C ♭ (Ces) of B: b-cis-dis-e-fis-gis-ais-b'
- G ♭ (Ges) of F ♯ (Fis): fis-gis-ais-b-cis-dis-f-fis'
- D ♭ (Des) of C ♯ (Cis): cis-dis-f-fis-gis-ais-c-cis'
- A ♭ (AES): aes-bes-c-ces-des-f-g-aes'
- E ♭ (ES): es-f-g-aes-bes-c-d-es'
- B ♭ (BES): bes-c-d-es-f-g-a-bes'
- F: f-g-a-bes-c-d-e-f'