Søren Kierkegaard

Søren Kierkegaard
Een portret van Kierkegaard uit 1840
Citaat
Algemene informatie
Naam voluit	Søren Aabye Kierkegaard
Geboren	5 mei 1815
Geboorteplaats	Kopenhagen
Overleden	11 november 1855
Nationaliteit	Denemarken
Werk
Beroep	Theoloog, filosoof, schrijver, dichter, sociaal criticus
Functie
Discipline	Epistemologie, ethiek, metafysica, christelijke filosofie, psychologie
Tijdperk
Jaren actief
Domein
Genre
Stroming	Existentialisme
Belangrijkste ideeën	Het absurde Existentialisme Oneindig kwalitatief onderscheid Geloofssprong Ridder van het geloof
Reactie op
Invloeden
Beïnvloedde
Politieke partij
Levensbeschouwing
Bekende werken
Uitgeverij(en)
Handtekening
Website
Portaal Filosofie

Søren Kierkegaard (Kopenhagen, 5 mei 1815 - Kopenhagen, 11 november 1855) was een Deense filosoof, dichter, schrijver en theoloog. Kierkegaard wordt soms gezien als de vader van het existentialisme. Dat is een filosofische stroming aan het begin van de 20e eeuw. De existentialisten hielden zich bezig met individuele vrijheid en verantwoordelijkheid. In tegenstelling tot andere existentialisten (zoals Jean-Paul Sartre) zag Kierkegaard het existentialisme door een christelijke bril. Anderen zien daarom Sartre of Martin Heidegger als de vader van het existentialisme.

In zijn werken speelt het christendom een belangrijke rol. Zo schreef hij onder christelijke ethiek, bewijs van het christendom en de relatie tussen de mens en Jezus Christus. In zijn bekendste boek (Vrees en beven, 1843) filosofeert hij over het Bijbelse verhaal van Abraham. In de Bijbel vraagt God aan Abraham om zijn enige en geliefde zoon, Isaac, op te offeren. Abraham besluit om Gods opdracht uit te voeren, hoewel dat volgens Kierkegaard geen logische beslissing is. Kierkegaard noemt Abraham desondanks een held en geeft hem de titel "ridder van het geloof".

Biografie

Jeugd en opleiding

Kierkegaard groeide op in Kopenhagen. Hij was de zevende en jongste zoon van Ane Sørensdatter Lund Kierkegaard en Michael Pedersen Kierkegaard. Tijdens zijn jeugd werd hij beïnvloed door de Duitse filosoof Christian Wolff, waar zijn vader een aanhanger van was. Ook las hij andere filosofen zoals Plato en Socrates.

Tussen 1821 en 1830 studeerde Kierkegaard aan het Østre Borgerdyd Gymnasium. Hier kreeg hij onder andere Grieks, Latijn en geschiedenis. Kierkegaard was een rustige student met respect voor de koning, politie en kerk. Na het gymnasium ging hij theologie studeren aan de universiteit van Kopenhagen.

Verbroken huwelijk

Regine Olsen was een muse voor Kierkegaard. Zij was een inspiratiebron voor zijn werken.

Op 8 mei 1837 ontmoette Kierkegaard Regine Olsen. Zij werden meteen verliefd op elkaar. In zijn dagboeken schreef Kierkegaard vaak over Olsen. In september 1840 deed hij haar uiteindelijk een huwelijksaanzoek. Olsen zei ja en de twee waren verloofd. Toch besloot Kierkegaard om zijn verloving te verbroken op 11 augustus 1841. Dat was vreemd, omdat de twee waarschijnlijk nog erg verliefd op elkaar waren. Kierkegaard stelde in zijn dagboeken dat zijn melancholie hem ongeschikt voor het huwelijk maakte.

Vaak wordt de verbroken verloving gezien als een grote invloed op het werk van Kierkegaard.

Schrijverschap

Kierkegaard schreef tijdens zijn leven onder verschillende pseudoniemen (schuilnamen). Zo werd Vrees en beven gepubliceerd onder de naam Johannes de silentio en in Of/of gebruikte hij de namen Victor Eremita, A en rechter William. De laatste drie personen gaan met elkaar in discussies, waardoor het boek geschreven is als een dialoog. Kierkegaard gebruikte pseudoniemen om verschillende meningen te onderzoeken. Hierdoor hoefde hij niet meteen een standpunt in te nemen.

In 1845 kreeg Kierkegaard ruzie met literair criticus Peder Ludvig Møller. Møller had een artikel gepubliceerd waarin hij een boek van Kierkegaard bekritiseerde. Kierkegaard publiceerde vervolgens een sarcastisch antwoord op Møller. Hij vond dat Møller enkel bezig was om zijn band met de Deense elite goed te houden. Ook vroeg hij het satirische tijdschrift Corsaren om Møller belachelijk te maken. Het tijdschrift maakte echter voor enkele maanden Kierkegaard zelf belachelijk. Het tijdschrift maakte grappen over Kierkegaards uiterlijk, stem en gedrag. Uiteindelijk besloot Kierkegaard in 1846 te reageren door te zeggen dat hij beter had moeten communiceren.

In zijn laatste jaren bekritiseerde Kierkegaard de Deense Volkskerk. Dat is de staatskerk van Denemarken die het lutheranisme aanhangt. Kierkegaard had kritiek op de politiek en tradities van de kerk. Kierkegaard geloofde in een individuele relatie tot God. Door kerkgemeenten zouden individuen kinderen blijven. Ook had hij kritiek op de Volkskerk als staatsgodsdienst. Het christendom zou hierdoor slechts een traditie worden, waar ook ongelovigen onderdeel van zouden worden.

Overlijden

Een standbeeld van Kierkegaard in de tuin van de Koninklijke Bibliotheek van Kopenhagen.

Kierkegaard viel aan het einde van zijn leven plotseling op straat neer. Hij werd een maand lang in het ziekenhuis behandeld. Tijdens deze periode weigerde hij te communiceren met mensen. Toch vertelde hij aan zijn vriend, Emil Boesen, dat hij tijdens zijn leven veel geleden had. Uiteindelijk stierf hij in het ziekenhuis. Mogelijk had hij een vorm van tuberculose opgelopen.

Nalatenschap

Kierkegaard had een grote invloed op filosofen van de 20e eeuw. Hij wordt gezien als een belangrijk figuur binnen het existentialisme. Deze filosofische stroming ontstond in de 20e eeuw. Existentialisten zien ieder persoon als een zelfstandig wezen. Dat wezen is verantwoordelijk voor zijn eigen daden. Hij/zij moet zijn/haar vrijheid gebruiken om zijn/haar bestaan zin te geven. De filosofie van Kierkegaard en Friedrich Nietzsche vormde een grote invloed op de existentialisten. Soms wordt Kierkegaard gezien als de "vader van het existentialisme", maar anderen geven die titel juist aan Martin Heidegger of Jean-Paul Sartre.

Sartre en Kierkegaard keken naar het existentialisme vanuit verschillende oogpunten. Beide heren vonden dat de mens betekenis aan hun leven moest geven. Sartre erkende de invloed van Kierkegaard, maar verschilde ook van mening met hem. Kierkegaard zag het existentialisme namelijk uit christelijk oogpunt. Sartre was juist een atheïst. Kierkegaard geloofde in een persoonlijke relatie tot God. Sartre geloofde niet in het bestaan van God en verving hem met "leegte". Die leegte gaf mensen veel vrijheid, maar ook veel verantwoordelijkheid. Ook Heidegger zag het existentialisme door een atheïstische lens. Andere filosofen die door Kierkegaard beïnvloed waren, waren Simone de Beauvoir, Albert Camus, Niels Bohr, Gilles Deleuze, Ludwig Wittgenstein en Karl Popper.

Ook had Kierkegaard een invloed op de literatuur. De Scandinavische schrijvers Henrik Ibsen, August Strindberg en Bjørnstjerne Bjørnson waren geïnspireerd door Kierkegaard. Ook W.H. Auden, Jorge Luis Borges, Franz Kafka, Hermann Hesse, Rainer Maria Rilke en J.D. Salinger waren door Kierkegaard beïnvloed.

Kierkegaards ideeën

Innerlijkheid van het christendom

Kierkegaard aan het werk. Schilderij uit 1902.

Volgens Kierkegaard bestaat er een persoonlijke band tussen God en het individu. Die persoonlijke band komt op mysterieuze naar het individu. Kierkegaard geloofde dat het menselijk leven drie stadia (fases) kent:

• Het esthetisch stadium, waarin genot een belangrijke rol speelt.
• Het ethisch stadium, waarin de plicht en verantwoordelijkheid een rol spelen.
• Het religieus stadium, waarin het geloof en de relatie tot God een rol spelen.

Kierkegaard zag het geloof als een persoonlijke ervaring. Hij vergeleek het met een sprong in het diepe. In plaats van redelijke argumenten gaat het om iets dieper dan het verstand. Geloof draait om een subjectieve overgave tot God. Volgens Kierkegaard moest de kerk mensen helpen om die persoonlijke band te vinden. Hij zag de kerk (als instituut) echter als moreel corrupt. Desondanks bleef hij zich zijn hele leven als overtuigd luthers zien.

Existentialisme

Volgens Kierkegaard had de mensen de vrijheid om zelf keuzes te maken. Toch kwam met die vrijheid ook een grote mate van verantwoordelijkheid. Kierkegaard verbond die vrijheid dan ook met angst en wanhoop. Het maken van keuzes kan namelijk beangstigend zijn. Als je een verkeerde keuze maakt, draag je ook de negatieve gevolgen hiervan. Mensen ervoeren daarom ook angst. Als zij hun verantwoordelijkheid niet accepteerden, zouden zij echter wanhoop ervaren. Het individu kan door middel van keuzes betekenis aan zijn leven geven.

Daarnaast was Kierkegaard een groot criticus van Wilhelm Georg Hegel. De twee heren waren het dan ook niet eens met elkaar. Kierkegaard keek vaak naar individuele ervaring, terwijl Hegel naar de algemene ervaring keek. Hegel probeerde objectief te zijn, terwijl Kierkegaard juist subjectiviteit belangrijk vond. Ook speelde bij Hegel de rede een rol. Bij Kierkegaard was dat juist het geloof.

Vrees en beven

Abraham offert zijn eigen zoon op, maar een engel komt om hem te stoppen.

In 1843 publiceerde Kierkegaard het werk Vrees en Beven (Frygt og Bæven). Hij geeft het boek uit onder een pseudoniem: Johannes de silentio (Latijn voor "Johannes de Stille"). In werk blikt Kierkegaard terug op het Bijbelse verhaal van Abraham. In Genesis 22 vraagt God aan Abraham om zijn enige zoon, Isaac, op te offeren. Eerder hebben zij zeer lang moeten wachten op een kind. Abraham en zijn vrouw, Sarah, krijgen Isaac daarom pas op hoge leeftijd. Het echtpaar houdt heel veel van hun zoon. Kierkegaard probeert daarom te begrijpen wat er door Abrahams hoofd heenging toen God hem vroeg om Isaac op te offeren. Ook vraagt hij zich af waarom Abraham dat toch besloot te doen. Zo schrijft hij vier versies van het verhaal die hem veel logischer lijken.

Kierkegaard bespreekt ook in het boek enkele tragische helden zoals Agamemnon en Brutus. Beide heren moesten een opoffering doen, maar desondanks is Abraham een veel grotere held. Hij noemt Abraham de "ridder van het geloof". Waarom? Abraham symboliseert een paradox in het geloof. Zijn daad om Isaac te doden is strikt genomen immoreel. Anderen zullen die daad dan ook niet begrijpen. Zij zouden Abraham voor gek verklaren. Enkel Abraham en God zelf begrijpen het plan. Abraham besluit dat toch te doen, omdat hij God wil dienen. Abrahams daad is daarom niet gebaseerd op logica of verstand, maar eerder zijn trouwheid aan God. Abraham verzwijgt zijn opdracht dan ook voor Isaac en Sarah. Volgens Kierkegaard is dat niet te rechtvaardigen vanuit een ethisch standpunt, maar wel vanuit een religieus standpunt. Zodra Abraham het plan namelijk zou uitspreken, zou hij beseffen hoe gek het klinkt en het niet hebben gedaan.

Overigens loopt het in de Bijbel wel goed af met Isaac. Net voordat Abraham Isaac wil opofferen, komt er een engel neer die hem een lam geeft op te offeren. De opdracht was namelijk een test van God om Abrahams trouwheid aan het geloof te checken.

Politieke opvattingen

Tijdens zijn leven schreef Kierkegaard verschillende keren over zijn politieke meningen. Vandaag de dag wordt Kierkegaard gezien als een conservatieve man. Hij was namelijk goed bevriend met koning Christiaan VIII. Kierkegaard was een tegenstander van democratie en voorstander van de monarchie. Volgens Kierkegaard zou democratie tot tirannie leiden. In een democratie wil namelijk iedereen besturen, waardoor oorlogen en conflicten kunnen uitbreken. In een monarchie bestuurt slechts één iemand. Het moet wel gezegd worden dat Kierkegaard de Deense koning als zeer moreel zag. Hij was daarom erg geschikt als leider.

Op het gebied van vrouwenrechten had Kierkegaard een wisselende opvatting. In het begin sprak hij zich uit tegen het feminisme. In latere werken ziet hij mannen en vrouwen als gelijken van elkaar. Sommige mensen vatten Kierkegaards werken daarom op als "vrouwonvriendelijk". Anderen zeggen weer dat Kierkegaard voor gelijk stond, omdat geslacht en zelfs seksualiteit niet uit zou maken voor God.